Mistrzostwa świata w piłce nożnej, w Polsce nazywane również mundialem[a] (hiszp. mundial – „światowy”) lub Pucharem Świata (ang. World Cup) – międzynarodowy turniej piłki nożnej, w którym biorą udział męskie reprezentacje narodowe federacji należących do FIFA. Pierwsze mistrzostwa odbyły się w 1930 roku w Urugwaju. Od tego czasu odbywają się co cztery lata, z wyjątkiem 1942 i 1946 roku, gdyż z powodu II wojny światowej nie odbywały się kongresy FIFA, na których podejmowano decyzję o organizacji turnieju (w 1946, na pierwszym po wojnie kongresie FIFA, wskazano, kto będzie organizatorem mistrzostw w 1950). Obecnie w turnieju występują 32 reprezentacje (od 2026 r. będzie ich 48) rywalizujące o tytuł na terenie kraju (lub krajów) organizującego mistrzostwa przez okres około jednego miesiąca. Ta faza rozgrywek często nazywana jest finałami mistrzostw świata. Z kolei faza eliminacji, mająca miejsce w ciągu trzech lat poprzedzających turniej, wyłania drużyny, które wraz z gospodarzem (lub gospodarzami) wystąpią na mistrzostwach świata. Podczas dotychczas rozegranych 21 turniejów osiem reprezentacji sięgnęło po tytuł. Najbardziej utytułowanym zespołem jest Brazylia, która wygrała pięciokrotnie i jako jedyna brała udział we wszystkich turniejach finałowych. Włochy oraz Niemcy zdobyły po cztery tytuły mistrza świata. Dwukrotnie zwyciężali: Argentyna, Francja i Urugwaj, który był zarazem zwycięzcą turnieju inauguracyjnego. Po jednym tytule mistrzowskim mają na swoim koncie: Anglia i Hiszpania. Reprezentacja Polski ośmiokrotnie uczestniczyła w mistrzostwach (pierwszy raz w 1938, ostatni w 2018), dwukrotnie zajmując trzecie miejsce w końcowej klasyfikacji – w 1974 roku w Niemczech, kiedy królem strzelców został Grzegorz Lato, i w 1982 roku w Hiszpanii.30 listopada 1872 roku odbył się pierwszy piłkarski mecz międzynarodowy. Reprezentacja Anglii zremisowała 0:0 ze Szkocją w spotkaniu towarzyskim rozegranym w Glasgow[1]. W 1884 roku odbył się pierwszy turniej międzynarodowy. Rozegrano wówczas pierwszą edycję British Home Championship[2]. W 1900 i 1904 roku piłka nożna była jedną z pokazowych dyscyplin na letnich igrzyskach olimpijskich[3]. Po założeniu FIFA w 1904, organizacja ta zorganizowała dwa lata później w Szwajcarii międzynarodowy turniej piłkarski. Rozgrywki te okazały się jednak niepowodzeniem[4]. W 1908 roku piłka nożna stała się oficjalną konkurencją letnich igrzysk olimpijskich. Federacja angielska podjęła się organizacji tych zawodów, które przeznaczone były dla amatorskich zawodników. Mimo to, piłka nożna była wówczas uważana bardziej za sport pokazowy niż za prawdziwą rywalizację. Złoty medal zdobyła Wielka Brytania (reprezentowana przez amatorską reprezentację Anglii). Wyczyn ten powtórzyła w 1912 roku w Sztokholmie, kiedy to organizacji podjął się Szwedzki Związek Piłki Nożnej[5]. W 1909 Sir Thomas Lipton zorganizował w Turynie turniej piłkarski Sir Thomas Lipton Trophy przeznaczony dla klubów (nie reprezentacji) reprezentujących swój kraj. Rozgrywki te są czasem określane jako mistrzostwa świata. Wzięły w nich udział zespoły z Włoch, Niemiec oraz Szwajcarii. Zaproszono również przedstawiciela The Football Association, jednak związek odmówił uczestnictwa w tym turnieju. Zamiast tego zespół West Auckland FC z hrabstwa Durham reprezentował Anglię i wygrał zarówno pierwszą, jak i drugą edycję turnieju. W 1914 FIFA uznała turniej olimpijski za „mistrzostwa świata amatorów” i podjęła się organizacji tych rozgrywek[7]. Na Igrzyskach Olimpijskich w 1920 roku rozegrano pierwszy turniej, w którym udział wzięły reprezentacje z różnych kontynentów. Uczestnikami było trzynaście zespołów z Europy oraz Egipt[8]. Zwyciężyła Belgia, po przerwanym meczu z Czechosłowacją, która została zdyskwalifikowana. Reprezentacja Urugwaju wygrała następne turnieje w 1924 i 1928 roku[9]. Dzięki dużej popularności rozgrywek piłkarskich podczas Igrzysk Olimpijskich FIFA wraz z jej przewodniczącym Julesem Rimetem dążyła do zorganizowania własnych rozgrywek mistrzowskich poza zmaganiami olimpijskimi. Wśród chętnych państw do organizacji pierwszych mistrzostw świata były: Węgry, Włochy, Holandia, Hiszpania oraz Szwecja. 28 maja 1928, kongres FIFA w Amsterdamie zadecydował o rozegraniu pierwszych Mistrzostw Świata organizowanych przez FIFA w 1930 roku[10]. Podczas kolejnego kongresu FIFA w 1929 roku w Barcelonie, organizację mistrzostw świata powierzono Urugwajowi. Jednym z powodów tego kroku były obchody stulecia niepodległości tego państwa, właśnie w 1930 roku. Oprócz tego, drużyna Urugwaju była niezaprzeczalnie jedną z silniejszych w tamtych czasach, po wywalczeniu złotych medali w rozgrywkach piłkarskich na Igrzyskach w 1924 i 1928. Poza tym, związek piłkarski Urugwaju wyraził chęć pokrycia kosztów podróży i zakwaterowania dla wszystkich drużyn, podczas gdy ewentualne zyski miałyby zostać równo podzielone. Wybór Urugwaju, dla zaproszonych drużyn z Europy, oznaczał długą, prawie dwumiesięczną podróż statkiem na drugi kontynent. Oprócz tego w tamtym czasie, w światowej gospodarce panował kryzys ekonomiczny. Do ostatniej chwili wydawało się, że żadna z drużyn europejskich nie zdecyduje się wziąć udziału w rozgrywkach. Tylko dzięki umiejętnym zabiegom Rimeta, udało mu się ostatecznie nakłonić drużyny Belgii, Francji, Rumunii oraz Jugosławii do wzięcia udziału w mistrzostwach. Poza tym w mistrzostwach uczestniczyło siedem drużyn z Ameryki Południowej i dwie z Ameryki Północnej. W sumie (łącznie z Europą) było to trzynaście państw, które wystawiły swoje reprezentacje. Pierwsze dwa mecze w historii mistrzostw odbyły się równocześnie 13 lipca 1930 o godzinie 15:00-miejscowego czasu. W pierwszym z nich, drużyna Francji pokonała Meksyk 4:1, a w drugim Stany Zjednoczone wygrały z Belgią 3:0. Pierwszą, historyczną, bramkę zdobył francuski napastnik Lucien Laurent[11]. Pierwszym mistrzem świata została drużyna Urugwaju, która pokonała Argentynę 4:2 w finałowym meczu, oglądanym przez 93 000 ludzi na stadionie w Montevideo[12]. Pierwsze mistrzostwa rozegrano według systemu, w którym najpierw drużyny grały w czterech grupach każdy z każdym (ponieważ uczestniczyło w turnieju 13 drużyn, jedna grupa liczyła 4, a pozostałe po 3 drużyny). Zwycięzcy grup rozegrali między sobą półfinały, a zwycięzcy półfinałów – finał; meczu o 3. miejsce nie rozegrano. Już po utworzeniu rozgrywek mistrzostw świata, w trakcie organizacji Letnich Igrzysk Olimpijskich w roku 1932, które miały odbyć się w Los Angeles, postanowiono nie rozgrywać turnieju piłki nożnej podczas Igrzysk. Stało się tak, między innymi z powodu niskiej popularności piłki nożnej w Stanach Zjednoczonych. Oprócz tego, FIFA oraz MKOl nie zgadzały się również w sprawie statusu amatorów. W efekcie, turniej piłki nożnej został usunięty z programu Igrzysk[13]. Turniej piłki nożnej podczas Igrzysk powrócił do programu podczas Letnich Igrzysk Olimpijskich w 1936 roku, ale od tamtej pory pozostaje w cieniu bardziej prestiżowych mistrzostw świata. Mistrzostwa w latach 1934 i 1938 rozegrano od początku do końca systemem pucharowym – 1/8 finału, ćwierćfinały, półfinały i finał. Od 1934 r. rozgrywany jest mecz o 3. miejsce. Pomimo dużego sukcesu rozgrywek o tytuł mistrza świata, sporym problemem była wciąż kwestia pojawiającą się od pierwszego turnieju, a mianowicie problem międzykontynentalnych podróży. Tylko kilka zespołów z Ameryki Południowej zechciało odbyć podróż do Europy w latach 1934 i 1938. W obydwu turniejach uczestniczyła jedynie reprezentacja Brazylii. W latach 1942 oraz 1946 zawody zostały odwołane z powodu II wojny światowej oraz jej następstw. Mistrzostwa Świata w 1950 roku, które zostały rozegrane w Brazylii, były pierwszymi, w których uczestniczyli Brytyjczycy. W 1920 roku opuścili oni FIFA z niechęci przeciwko grze z reprezentacjami państw, które pozostawały z nimi w konflikcie, jak również był to protest przeciw obcym wpływom na ich sport narodowy[14]. W 1946 roku powrócili oni na zaproszenie federacji do członkostwa w FIFA[15]. Turniej potwierdził klasę drużyny Urugwaju, który zbojkotował dwa poprzednie mundiale. Wygrał on, pokonując w finale gospodarza, Brazylię. Ten mecz uznawany jest za jeden z najlepszych w historii. Nazwano go później „Maracanaço”. Uczestnicy i ich najlepsze wyniki W każdym z turniejów pomiędzy 1934 i 1978 rokiem startowało po 16 reprezentacji. Wyjątek stanowiły mistrzostwa rozegrane w 1938, kiedy to zakwalifikowana do turnieju Austria została przyłączona do Niemiec, w związku z czym w zawodach wystartowało piętnaście zespołów[16] oraz turniej rozegrany w 1950, kiedy to wycofały się reprezentacje Indii, Szkocji oraz Turcji, a w mistrzostwach wzięło udział trzynaście reprezentacji[17]. Większość startujących krajów reprezentowało Europę i Amerykę Południową. W turniejach brało udział niewiele zespołów z Ameryki Północnej, Afryki, Azji oraz Oceanii i zazwyczaj przegrywały one z drużynami z Europy oraz Ameryki Południowej. Do 1982 roku jedynymi drużynami spoza Europy i Ameryki Południowej, które przebrnęły pierwszą rundę były: Stany Zjednoczone (półfinalista w 1930), Kuba (ćwierćfinalista w 1938), Korea Północna (ćwierćfinalista w 1966) oraz Meksyk (ćwierćfinalista w 1970). Mistrzostwa w roku 1950 rozegrano w I rundzie w czterech grupach po 4 drużyny (z jednej z nich wycofał się jeden zespół, a z innej dwa, zatem w tej ostatniej grupie rozegrano tylko jeden mecz). Zwycięzcy utworzyli grupę finałową złożoną z 4 drużyn, które zagrały również każdy z każdym. Formalnie nie było więc meczu finałowego, ale ponieważ mecz Brazylia – Urugwaj (1:2) zwany „Maracanaço” decydował o zwycięstwie i był rozgrywany jako ostatni, uznaje się go za finał tych mistrzostw. W roku 1954 również utworzono w I rundzie 4 grupy po 4 zespoły, ale rozgrywały one w grupach tylko po dwa mecze – dwie drużyny o wyższym rankingu grały z dwiema drużynami o niższym. Z grupy do dalszych rozgrywek awansowały dwie drużyny. Jeżeli dwie drużyny po dwóch meczach miały tę samą liczbę punktów i zajmowały 2. i 3. miejsce, rozgrywały jeszcze jeden mecz (mógł to być ponowny mecz drużyn, które już ze sobą grały i tak też było w obu przypadkach, w których trzeba było go rozegrać). Osiem drużyn, które wyszły z grup, rozgrywały ćwierćfinały, następnie zwycięzcy tych meczów grali w półfinałach, kolejni zwycięzcy w finale, a pokonani o 3. miejsce. W roku 1958 system nieznacznie zmieniono, wprowadzając w grupach zasadę sześciu meczów każdy z każdym. Ten system utrzymał się w latach 1962, 1966 i 1970. W latach 1974 i 1978 pierwszą rundę rozgrywano tak, jak wcześniej, natomiast osiem drużyn, które zajęły dwa pierwsze miejsca w grupach, nie rozgrywało ćwierćfinałów, lecz tworzyło kolejne dwie grupy po 4 drużyny – grupy półfinałowe. Zwycięzcy tych grup grali w finale, a zdobywcy drugich miejsc w grupach grali o 3. miejsce. Począwszy od roku 1974 przyznawano też cztery medale (za pierwsze miejsce złoty, za drugie miejsce tzw. pozłacany, za trzecie miejsce srebrny, a za czwarte miejsce brązowy). Od praktyki przyznawania czterech medali odstąpiono po trzech mistrzostwach, w 1986 r., aby podnieść rangę meczu o 3. miejsce. Liczba drużyn występujących w turnieju została zwiększona do 24 w 1982[18], a następnie do 32 w 1998[19] roku. Dzięki tym zmianom na mundialu mogło wystąpić więcej drużyn z Afryki, Azji i Ameryki Północnej. Drużyny z tych regionów odnoszą coraz większe sukcesy. Do ćwierćfinału dostały się: Meksyk w 1986, Kamerun w 1990 oraz Korea Południowa (ostatecznie zajęła 4. miejsce), USA i Senegal w 2002, a także Ghana w 2010 i Kostaryka w 2014. Pomimo tego, nadal największe sukcesy odnoszą drużyny z Europy i Ameryki Południowej; wszyscy ćwierćfinaliści mundiali w 1994, 1998, 2006 i 2018 roku reprezentowali te kontynenty[20]. Mistrzostwa w 1982 r. rozegrano, tworząc sześć grup po 4 drużyny. Z każdej z grup awansowały po dwie, po czym w drugiej rundzie grały cztery grupy po 3 drużyny. Zwycięzcy tych grup rozgrywali ze sobą półfinały, po czym następował mecz o 3. miejsce i finał. Ten system rozgrywek zastosowano tylko raz. W latach 1986, 1990 i 1994 z sześciu grup I rundy awansowały drużyny, które zajęły dwa pierwsze miejsca w grupach oraz cztery drużyny z tych, które zajęły trzecie miejsca; decydowało porównanie zdobytych punktów i bramek. W ten sposób do II rundy awansowało 16 zespołów, a dalsza część turnieju rozgrywana była systemem pucharowym – 1/8 finału, ćwierćfinały, półfinały, mecz o 3. miejsce i finał. Począwszy od 1994 r. w mistrzostwach za zwycięstwo w grupie przyznaje się 3 pkt. (wcześniej 2 pkt.), za remis 1 pkt. Od 1998 r. w turnieju grają 32 drużyny i z grających w I rundzie 8 grup po 4 drużyny awansują po dwie z każdej grupy. Dalszą część 16 drużyn rozgrywa systemem pucharowym. W kwalifikacjach do Mistrzostw Świata w 2002 roku wzięło udział 199 drużyn; do turnieju w 2006 roku próbowało dostać się 198 reprezentacji, a rekord 204 drużyn startujących w eliminacjach ustanowiono podczas kwalifikacji do zawodów w 2010 roku